RISORGIMENTO NO FRIULI

O Risorgimento, ou Risorziment em friulano, foi o movimento para unificação da Itália ocorrido nas regiões do norte.

Me interessei por este assunto, pois quando nosso patriarca nasceu, o território do Friuli fazia parte do Império Austríaco desde 1815. E em meados de 1821, iniciou-se por parte da burguesia e dos homens cultos do norte, o início de um movimento que mais tarde unificaria a Itália. Nossos antepassados eram pessoas simples do campo que lutavam para sobreviver tirando o sustento do suor do rosto com muita dificuldade. Um questionamento que passou por minha cabeça foi: Os camponeses também eram politicamente envolvidos com o processo de unificação? Faria alguma diferença para os camponeses do Friuli serem dominados por Austríacos, Venetos ou Lombardos?

Baseados nestas questões, pesquisei e encontrei um texto em friulano do escritor Elio Varutti que traz artigos e crônicas daquela metade do século XIX na região de Udine e Martignacco. A tradução foi feita por mim através de dicionários Friulano-Italiano pois não encontrei dicionários Friulano-Português.

TEXTO ORIGINAL

IL RISORZIMENT A MARTIGNÀ – Elio Varutti


Fin dal an 1821, sot dal Ream Lombart-Venit, a sucedin a Milan i ferments di rivolte cuintri l’Austrie de Restaurazion, che e veve tacât tal 1815. In chel timp,
a Udin, Pieri Zorut al burive fûr, cu la grafie dal timp, il so Stroligh Furlan. Pronostich par l’an 1821.
Il nobil Bernardino Desia, miedi e cjarbonâr di Martignà, al somee un dai oms plui vivarôs dai salots e dai circui culturâi dal Friûl. Chescj ambients a lavi
daûr dal pinsîr di Vincenzo Gioberti, Carlo Cattaneo e Giuseppe Mazzini. A jerin formâts di zovins, oms di glesie e di culture cuntun spirt liberâl, cu la voie di meti adun i talians intune nazion uniche. Il dotôr Bernardino Desia, zaromai cognossût a Martignà pe opare umanitarie davuelzude intai agns de cjaristie e de Fam Grande, tal periodi 1812-1817, al è stât une vore dongje ae int dal paîs cu la sô esperience tal setôr sanitari in ocasion dal colere dal 1836, che si lu puartà vie.


Cualchi studiôs, come pre Checo Placerean al à scrit: «Sot de Austrie si sin cjatâts une vore miôr che no sot di chei altris stâts talians». Al sarès di scometi che tanc di noaltris a puedin svantâsi di vê vût un von un tic austriacant. Altri autôrs a àn zontât alc ae teorie di pre Checo. Par esempli Gianfranco Ellero al à scrit che o vin di considerâ il Risorziment tal principi tant che un moviment de borghesie e di un grup piçul de societât a Milan, cussì tant che a Vignesie e, ancjemò di plui, chenti.

La crisi monetarie dal Lombart-Venit

Stant ae opinion di cualchi studiôs furlan, l’Austrie e tignive i siei sudits cun pocje libertât. Il miedi cjarbonâr Bernardino Desia, di Martignà, si da di fâ par meti in vore lis sôs ideis di libertât cuintri la opression austriache, cul riscjo di jessi cjapât dai gjendarmis austriacs. Al somee che, intor dai 28 di Març dal 1822, al sedi stât nuie mancul propit lui, cu la monture di camarîr, dutun cuntun ciert “buon Dario”, a svicinâsi e dâi fuarce a Silvio Pellico, Pietro Maroncelli, Angelo Canova e Giacomo Rezia. Chescj patriots a passavin
par Udin, condanâts in cjadenis e scortâts dai austriacs che ju puartavin te preson dal Spielberg, a Brünn, in Moravie. Chel “buon Dario” al à di jessi stât Dario Cappelli, de compagnie dramatiche Marchionni. L’incuintri e la strete di man di Desia e Cappelli cun Silvio Pellico e chei altris cjarbonârs a vegnin te locande “Al Cavallino” – tal borc di Puscuel al numar 67 – che e jere tal maneç di Domenico Pletti. La istesse ostarie di Udin, intor dal 1824, e je il lûc des riunions segretis dai cjarbonârs, o ancje di massons, o di cualchi vecjo jacobin furlan. Intai prins agns dal Nûfcent la locande e cjape il non di “Albergo Alla Città di Roma”. Propit tal 1824 altris cjarbonârs talians in manetis, sot dal voli e de sclope dai gjendarmis austriacs, a passin par Udin. A son Federico Confalonieri, Giorgio Pallavicini e Francesco Arese, ancje lôr condanâts ae preson dal Spielberg. «Come avrei voluto rivedere Udine – al scrîf Silvio Pellico – e quella locanda ove que’ due generosi avevano finto di essere camerieri, e ci avevano stretto furtivamente la mano!».
Cul 1823, tal Ream Lombart-Venit, si sparnice une crisi monetarie a tacâ de “patent” che à inmaneât la “lire austriache”. Cheste monede e zirave culì, e valeve dome un tierç dal florin austriac, che al jere invezit la valude di Viene e dal Imperi. Il florin, monede
sflandorose, si le doprave cui marcjadants dal forest, tai ents publics e tal marcjât de borse di Viene e di Triest. E jere une valude fuarte. Pal cumierç locâl, pe economie agrarie di chenti, pe industrie de sede che e jere daûr a nassi e pai trafics dal popul e zirave invezit la lire austriache, clamade ancje lire venite, o lire milanese, parcè che e jere doprade a Milan, a Vignesie e, clarementri, in Friûl. E jere la valude lizere, par un economie sotane. La economie agrarie dal Friûl e jere une vore indaûr a nivel tecnologjic.

Moeda de 1822 de 1/4 de lira austríaca. Em italiano o quarto da moeda se chamava quattrino, e em friulano carantan

Par arâ i cjamps si dopravin la vuarzine e il vuarzenon. Dopo a passavin la grape, par sistemâ ben la tiere. Ognidun al è un imprest di len, dut un toc, fis, rigjit. Cuant che al ven introdusût l’imprest di fier articolât, o pûr disnodabil, la tecniche di lavorazion e fâs un
biel salt di cualitât, cussì tant che i prodots. Il guvier di Viene, dut câs, al veve ben pandût une economie sotane par dut il Lombart-Venit cun cheste gnove. A un ciert pont – come che al à scrit Marco Meriggi – chei che a scambiavin i bêçs no volevin plui viodi la lire austriache, tant che si jere svalutade. Dopo dai motos mazinians dal 1831, intes citâts dal
Lombart-Venit la int si rivolte. Tra il 1834 e il 1837 a van cuintri dai marcjadants, dai buteghîrs e cuintri dai scambiadôrs di monedis, un mistîr une vore dongje de usure. I studiôs romantics, tant che Carl Czoernig, si maravein che a Viene si mangje dôs voltis la cjar che si mangje a Milan e trê voltis chê che si mangje a Vignesie. Si pensaiso ce che a mangjavin di cjar te Basse furlane, in Cjargne o a Martignà sot de Austrie?
Un fat avonde grâf al capite a San Denêl tal 1841. La int si rivolte cuintri la vendite dai bens comunâi. A vegnin fats biliets in marilenghe cun scritis cuintri Filippo Narducci, possident e deputât comunâl. «Promemoria Narducis ti taiarin a fetucis…», cussì a scrivin pal paîs.

O Florin de Viena de 1845. Em alemão o florin se chama “Gulden”.

E je une vere insurezion, par vie che i bens comunâi a rapresentin une integrazion di vuadagn par ogni famee contadine, soredut par chês indebitadis e cence bêçs.
La rivolte e ven scjafoiade dai austriacs. I rivoltôs a son processâts e condanâts. La imperadore e concêt la gracie. La rivoluzion si disflame. Lis societâts segretis a restin e si disvilupin cuintri lis injustiziis de Austrie. Tancj furlans a scugnin lâ vie tal forest a cirî fortune. Tancj zovins a scjampin pes Gjermaniis a fâ modons, par no fâ il militâr sot dai austriacs. A Martignà e intal Friûl di mieç al è cui che si inzegne a fâ il muredôr, o
pûr a lavorâ cui cramârs, cui tiessidôrs intai trafics di cumierç. Cualchidun al ven fermât dai gjendarmis, che par fortune no i sparin: al sucêt cussì che al puarte un cuadrut di ex voto intune glesie, pal pericul scjampât. Chei che a restin no stan cun lis mans in mans. Come che al à scrit Amelio Tagliaferri, inte provincie di Udin, che e cjapave dentri ancje Pordenon, dal 1842 al 1876 a nassin 35 gnovis filandis a vapôr. La paie des filanderis e jere in liris austriachis. Lis tassis no, si scugnive paiâlis cun la valude pesant, cul florin di
Viene. Dal 1847 al 1861, sot de Austrie, il Comun di Udin al passe di une imposizion fiscâl di 199.405 florins al totâl di 517.016 florins. Tassis plui dal dopli! E di paiâ in valude di Viene, no mo cun cuatri liris venitis o austriachis sudoradis chenti.
A un ciert moment, stant a lis cronichis de metât dal Votcent, il guvier di Viene al met la tasse sul pedrât. Stant che l’Austrie e jere un paîs une vore ordenât, par comedâ la pavimentazion di piere des stradis, placis, marcjepîts e corts e à cussì screât la tasse su
la piere. A jerin cetancj i animâi di tîr, pai cjars e pes carocis. Par un cjaval a jerin 3 liris e 60 centesims, o vêr 6 florins, e par un bo 1,80 liris austriachis, o ancje 3 florins. Si pues dî ben che Viene e à scjafoiât il Friûl cu lis tassis. Il dazi par ogni armente al jere di 4,20
liris, o vêr 7 florins. Tor dal 1850 la farine e costave3 o 4 carantans al funt (11-15 centesims al chilo).

TRADUÇÃO (Por Flávio Malagoli Buiatti)

O RESSURGIMENTO¹ EM MARTIGNÀ²

No ano de 1821, sob o Reino Lombardo-Veneto, ocorria em Milão o início de uma revolta contra os austríacos, que desde 1815 dominavam a região.  Naquele tempo em Udine, Pieri Zorut, previu com a grafia daquela época, o texto “Stroligh Furlan. Pronostich par l’an 1821”. (Em português: Adivinhação Friulana. Prognóstico para o ano de 1821).

O nobre Bernardino Desia, médico e minerador de Martignacco, reconhecido por ser um dos homens mais brilhantes dos salões e círculos sociais do Friuli. Nestes ambientes absorviam os pensamentos de Vincenzo Gioberti, Carlo Cattaneo e Giuseppe Mazzini. Eram grupos de jovens, homens da igreja e de cultura liberal, com a intenção de reunir todos os italianos sob uma única nação.  O Doutor Bernardino Desia, conhecido por suas obras humanitárias durante os anos de carestia da Grande Fome entre 1812-1817, e o trabalho constante em toda região adquirindo experiência no setor sanitário durante a cólera de 1836, quando extinguiram a doença.

Alguns estudiosos como Checo Placerean escreveu: “Sob o domínio da Áustria, encontrávamos uma situação melhor do que sob o domínio dos Talians³”. E seria de se apostar que muitos de nós nos vangloriaríamos de ser considerados austríacos.  Outros autores complementaram as teorias de Checo. Por exemplo: Gianfranco Ellero, que considerou o “Ressurgimento” como um movimento de burgueses e de um pequeno grupo da sociedade de Milão, Venezia e mesmo aqui (Friuli).

Cidade de Martignacco que fica a 10 Km do centro de Udine.

A CRISE MONETÁRIA DO REINO LOMBARDO-VÊNETO

Tendo em conta as opiniões de alguns estudiosos friulanos, a Áustria mantinha os seus súditos com pouca liberdade. O médico-minerador Bernardino Desia, de Martignacco, toma a iniciativa de colocar em prática seus ideais de liberdade contra a opressão austríaca, sob o risco de ser preso pela polícia austríaca.

Além disso, entorno do dia 18 de março de 1822, ninguém menos que ele próprio, vestido um uniforme de serviçal, junto com um certo “Dario”, aproximou-se para dar apoio a Silvio Pellico, Pietro Maroncelli, Angelo Canova e Giacomo Rezia.  Estes patriotas passavam por Udine, condenados, acorrentados e escoltados pelos austríacos que os levavam para a prisão no castelo de Spielberg em Brünn, na Morávia.  Aquele “Dario” era na realidade Dario Cappelli, da Companhia de Dramaturgia Marchionni.

O encontro e aperto de mãos entre Desia e Cappelli com Silvio Pellico e outros mineradores ocorreu num local chamado “Al Cavallino” – na Rua Pescuel número 67 – que era o comércio de Domenico Pletti. Essa mesma taberna em Udine, entorno de 1824, foi local de reuniões dos mineradores, maçons ou de alguns Jacobinos⁴ friulanos. Nos primeiros anos do século XX, o lugar recebeu o nome “Albergo alla Città di Roma” (Hotel para a Cidade de Roma). Mesmo em 1824 alguns mineradores talians passavam por Udine algemados e sob os fuzis dos austríacos. Eram Federico Confalonieri, Giorgio Pallavicini e Francesco Arese, que também foram condenados a caminho de Spielberg.

“Como gostaria de rever Udine” – escreveu Silvio Pellico – aquela localidade onde dois homens generosos fingiram de serviçais para nos apertar as mãos furtivamente.

Em 1823 ocorre a Crise Monetária no Reino Lombardo-Vêneto, atacando as moedas “patent” e a “Lira austríaca”. Estas moedas circulavam aqui no Friuli, e valiam somente um terço do “Florin austríaco”, que era a moeda de Viena e do Império.  O florin era uma moeda reluzente, e utilizada desde os mercadores estrangeiros aos agentes públicos e comerciantes das bolsas de Viena e Trieste. E possuía um valor robusto. Porém, para o comércio local, economia agrária, indústria têxtil que havia nascido a pouco e para transporte de pessoas, o que girava era a “Lira” austríaca, chamada de Lira Vêneta ou Lira milanesa, pois era também utilizada em Venezia, Milão e no Friuli. E era uma moeda volúvel, para uma economia subordinada. A economia agrária do Friuli era bastante atrasada a nível tecnológico. Para arar os campos utilizavam os arados e depois passavam uma grade de disco para uniformizar bem a terra. Todos tinham uma madeireira, como um toco de madeira, imutável, rígido. Quando vieram as empresas metalúrgicas, e exploraram técnicas de trabalho, a produção deu um salto de qualidade, assim como os produtos. E a economia do Reino Lombardo-Veneto ficou ainda mais submetida a economia do governo de Viena. Em certo ponto – como escrevera Marco Meriggi – aqueles que trocavam os seus trocados, não queriam mais a Lira austríaca, tamanha era sua desvalorização.

Após os primeiros movimentos dos Mazzinianos⁵ em 1831, a população das cidades do Reino Lombardo-Veneto se revoltam. Entre 1834 e 1837, se voltam para os comerciantes, vendedores e agentes de câmbio (que faziam as trocas das moedas), que praticavam a usura.

O estudioso Carl Czoernig, dizia que em Viena se comia o dobro de carne que em Milano e o triplo de carne de Venezia. Imagina o que se comia de carne no Baixo Briuli (Basso Friuli), na Carnia e em Martignacco sob o governo austríaco. Um fato bastante grave ocorreu em San Danielle em 1841. A população se revoltou contra a venda dos bens municipais. Foram feitos bilhetes escrito em marilenghe⁶ contra o proprietário de terras e vereador,  Filippo Narducci. “Promemoria Narducis ti taiarin a fetucis…”, assim era espalhado pelo município. “Certamente Narducci lhes cortou o sustento.”

Foi uma verdadeira insurreição, porque os bens municipais representavam uma condição de ganho para cada família de agricultor, sobretudo porque estavam endividados e sem dinheiro.

A revolta foi sufocada pelos Austríacos. Os revoltosos foram presos e condenados. O imperador concedeu o perdão. A rebelião se aquiesceu.  As sociedades secretas continuaram a se desenvolver contra as injustiças da Áustria. Muitos friulanos necessitaram partir para o exterior em busca de sustento e fortuna. Muitos jovens escaparam para a Germânia para trabalhar como pedreiros a fim de não servir o exército austríaco.  Em Martignacco e no Friuli central havia quem ensinava a arte de pedreiro, ou então trabalhava como vendedor ambulante (cramâr), como tecelões, escultores e traficantes de mercadorias.  Qualquer um que fosse parado pelas forças armadas, e por sorte não desaparecia: sucedia que pelo tráfico, deveria fazer uma promessa em sintonia com Igreja, por perigo de escapar.  Os que restavam não andavam com as próprias pernas.  Como escreveu Amelio Tagliaferri, que na provínicia de Udine e também em Pordenone, de 1842 a 1876, nasciam 35 novas tecelagens a vapor. A compra da tecelagem era feita em Lira austríaca, porém as taxas e impostos eram pagos pelo Florin de Viena que era mais valorizado e deixava o preço mais pesado.

Risorgimento nel Friuli

De 1847 a 1861, o município de Udine passa de uma cobrança fiscal de 199.405 para 517.016 florins de Viena. As taxas mais que duplicaram.  E para pagar com os valores de Viena, e não com a Lira austríaca ou veneta ganhadas com o suor daqui (do Friuli).

Em um certo momento, as crônicas da metade do século XIX, diziam que o governo de Viena incluiu as taxas austríacas sobre paralelepípedos.  A Áustria era um país bem ordenado e para reparar as pavimentações, passeios e corredores de pedras, criaram assim a taxa sobre as pedras de pavimentações. Eram tanto animais para tração de carros e carroças.  Por um cavalo se pagava 3 liras e 60 centavos, ou verdadeiros 6 florins, e por um boi 1,80 liras austríacas ou 3 florins.  Viena sobrecarregou Udine de impostos.  O direito de ter uma vaca custava 4,20 liras ou 7 florins verdadeiros cada uma.  Entorno de 1850, o quilo de farinha custava 3 ou 4 carantans (1/4 do valor da moeda vigente).

NOTAS:

1 – O risorgimento, em friulano Risorziment, foi o movimento para unificação da Itália.

2 – Comune do Friuli de nome atual Martignacco, nas cercanias de Udine.

3 – Os Talians eram a população do Vêneto, que administrava o Friuli antes dos austríacos.

4 – Jacobinos aqui se refere aos extremistas. Na Revolução Francesa, os Jacobinos eram do partido francês mais radical.

5 – O termo Mazzinianos – Mazziniani – em italiano, corresponde ao movimento nacionalista que defendia a união dos povos italianos sob uma pátria única. O defensor desse ideal se chamava Giuseppe Mazzini (1805-1872).

6 – Marilenghe é a língua mãe do idioma friulano (mari + lenghe = mãe + língua).


2 comentários em “RISORGIMENTO NO FRIULI

  1. Gloriete Gasparetto Responder

    Estou gostando muito das publicações. Sabia pouquíssimo sobre a história dos friulanos. Sou jornalista aposentada e tenho pesquisado sobre as origens de meus antepassados. Parte de minha família paterna – os Manfé – vieram de Sacile, no Pordenone. Não sabia a razão de tantas palavras germânicas no dialeto de minha avó. Agora sei! Sou grata a vocês ❤️!

    • Flavio Malagoli Malagoli Autor do postResponder

      Bom dia Gloriete. Que bom que apreciou. O Friuli por ter sido invadido por vários povos tem uma língua com influência muito diversa. Muito obrigado

Deixe um comentário

O seu endereço de e-mail não será publicado. Campos obrigatórios são marcados com *